'Txakoli: Balmasedako Ondare' proiektua Balmasedako Udalak, UPV/EHUko Kultura Paisaiak eta Ondarearen UNESCO Katedrak, Eusko Jaurlaritzak eta OREXINAL elkarteak sustatutako Ondare Bizia Ernalduz kudeaketa-prozesu integralaren barruan garatzen da. Prozesu horren azken helburua gazteluaren eta hari loturiko ondare zabalaren kultura- eta paisaia -ondarea berreskuratzea, gizarteratzea eta suspertzea da, ondare horrek hiribildu osoa hartzen duelarik.
Proiektuak, bere osotasunean, honako esku-hartze hauek biltzen ditu: mahastiak landatzea Gazteluko muinoaren hegal batean mahastizaintzako eta txakoligintzako paisaia berreskuratzeko; Balmasedako eraikin historiko bat berreskuratzea eta, ondoren, txakolina ekoizteko erkidegoko upeltegi bihurtzea; eta txakolinaren ekoizpenari buruzko ezagutza tradizionala balioztatzea eta transmititzea. Hasierako etapa honetan, lehenengo esku-hartzeari hasiera eman nahi zaio. Horretarako, mahastiak landatu nahi dira Balmasedako Gazteluko muinoaren hegoaldeko hegalean, gutxi gorabehera 2.150 m²-ko azaleran.
Gure proiektuaren helburua txakolinaren ohiko mahastizaintza- eta ardogintza-kulturari lotutako gazteluaren horma barruko hegalaren paisaiaren kultura-memoria berreskuratzea da. Gazteluko Muinoaren espazioa eta hari lotutako ondarea berreskuratzeak mahastizaintzako eta ardogintzako tradizioaz hitz egiten digun lekuaren oroimen bat dakar, Erdi Arotik oinordetzan hartutako tradizioaz hitz egiten diguna, XIII. mendetik behintzat bizilagunen ohiko praktika hori aipatzen duten garaiko hainbat dokumentutan jasotzen den bezala, XIX. mendearen amaiera arte, muinoaren hegoaldeko hegalean kokaturik iraun duena. Ustiapena edo lurzoruaren erabilera aldatzearekin batera hondatuz eta pixkanaka galduz joan diren terraza horietako askok bizirik dirauten andui batzuk gordetzen dituzte oraindik, iragan horren aztarna edo lekuko gisa.
Balmasedan hain errotuta dagoen Enkarterriko Txakolinaren tradizio zabal horrek, oraindik dirau bertako hainbat ekoizle txikiri esker, zeinak beren artisau-ardoak egiteko ohiturari eutsi dioten. Ekoizle horiek, tradizioz, oraindik ere tematsu gordetzen dute inguruko txakolindegiko lan onaren ezagutza edo "know how"-a, galtzeko zorian dauden bertako barietate batzuekin batera. Tradizioa, kultura eta gastronomia bertako oroimen kolektiboari lotutako paisaia kulturala berreskuratzeko prozesu baten ezinbesteko osagai gisa ikus daitezke, bertako ardoaren artisau-elaborazio propioa eta tradizionalari, bertako barietateak berreskuratzeko prozesu batekin uztartuz.
Proiektu honen bidez, mahatsaren kalitatea azpimarratzen duen ekoizpen-eredu apal/murriztu baten bidez kalitate handiko txakolinak lor daitezkeela frogatu nahi da, biodinamian, metodo interbentibo murritzetan eta ardoa modu naturalean agregakinik gabe egitean oinarritutako laborantza-metodo jasangarrien bidez, bere kokapen historikotik eratorritako balio erantsia gehituz. Gainera, eredu hori zabaltzearen eta ezagutaraztearen aldeko apustu sendoa egiten da, eskualdean txakolin beltzaren ekoizpena sustatuz eta tokiko komunitatean ondare horren suspertzea ahalbidetuz.
Oinarrizko ezaugarriak eta helburuak
Nortasun sozialeko izaera duen gizarte-proiektua da eta era laburrean, tokiko komunitateak ernaldu eta sustatu ahal izango duen ekoizpen-eredu bat planteatu nahi du, inguruan txakolinaren ekoizpena bultzatuz eta ondare immaterial horrekin harremana berreskuratzea ahalbidetuz. Lehen landaketa apal zein duin bat aurrera eramango genuke, etorkizunean herriko txakolin beltz bereizgarria berreskuratzeko lehen urrats gisa, baina gaur egungo eskualde-ekoizpenean duen ordezkaritza ia eza aldarrikatzeko.
1. HELBURUA: Balmasedako Gazteluko Muinoaren hegalean 1.400 mahasti landatuz, kultura-paisaia txakolingilea berreskuratzeko prozesuari hasiera ematea.
Proiektuaren hasierako fase honetan, 1.400 mahats-landare landatu nahi dira, 2.150 m² inguruko azaleran, Balmasedako Gazteluko muinoaren hegoaldeko hegalean, gaztelupean, hain zuzen.
Gazteluko muinoan hasierako landaketa egiteko erabiliko den mahats-barietatea Cabernet Franc (edo Berdexaria) da, Jatorrizko Izendapenaren (JI) araudi berrian aitortua. 2021etik Bizkaiko Txakolina. Ardo gazteak zein guardako ardoak egiteko kalitate egiaztatua duen mahatsa da, ia ardogintza-mundu osoan landatzen da, eta bereziki landare- eta piper-ardoak ekoizten ditu. Behar bezala helduz gero, egitura orekatuko ardoak dira, zurezko hartziduretara eta/edo onduetara oso egokituak.
Gazteluko muinoaren mendi-hegalaren mahastizaintzarako eta ardogintzarako gaitasunari dagokionez, ia birjinak diren lurrak dira, eta duela urte askotatik ez dira landu, ez pestizidarik ez herbizidarik jaso ere. Hegoaldera begira dago, % 50 inguruko malda azpimarragarria du eta cayuelazko lurpean mahats tinta mahasti batek Bizkaian bete behar dituen parametroei dagokienez kalitate handiena bermatzen eta adierazten dute. Landaketa 1,20x1,20 m-ko dentsitate handiko markoarekin egingo dela (ia 7000 mahasti/Ha) eta landare bakoitzak bere hesola eramango duen landarediaren eroanbide bertikalarekin (alanbrerik eta beste inolako azpiegiturarik gabe) gauzatuko dela adierazita, lortu beharreko mahatsaren kalitateari buruzko aurreikuspenak ezin hobeagoak dira.
Hazkuntza-metodoek naturarekiko errespetu gorena izan nahi dute, mahastizaintza biodinamikoa aplikatuta, eta tratamendu fitosanitarioak kobre-dosi oso baxuekin (produktu ekologikoa) mildiuaren aurka, eta sufre-aplikazioren batekin (ekologikoa) oidioaren aurka. Gainerako tratamenduak zaldi- eta ortiga-kola deskokatzeko fitoterapia-aplikazioetan oinarrituko dira. Ardoak modu naturalean egiten dira, hau da, sulfitoak, entzimak, legamia hautatuak, argigarriak eta abar erabili gabe. Ardoak mahastiak berak dituen mikroorganismoekin hartzitzen eta eboluzionatzen direnez, ziklo naturalak errespetatzea eta mahastietan eta ardoan sintesi-produktuak eta gehigarriak aplikatzeko gutxieneko esku-hartzea funtsezkotzat jotzen da mahastien benetako izaera adierazten duten ardo naturalak lortzeko.
2. HELBURUA: Proiektua komunitatearekin konektatzea eta gizarteratzea.
Helburu hori lortzeko, bi ekimen jarriko dira abian:
Planteatutako ekoizpen-ereduaren hedapena eta mahastizaintzako "know-how" bildutako ezagutza sustatzea, auzolan kontzeptuaren barruan kokatutako tailer batzuen bidez. Tailer horien bidez, jendeak proiektuaren etapa honetako faseetan modu aktiboan parte hartzea bilatuko litzateke (sastrakak kentzea eta lurra garbitzea; txakolina landatzea; eta mahastiak zaintzea eta mantentzea), eta prozesuan bere mahastietan eraman eta inplementatu ahal izango dituen ezagutza teknikoak eskuratzea.
Balmasedako txakolinaren artxiboa abian jarri herritarren laguntzarekin. Kasu honetan, Balmasedan txakolinaren tradizio hori mantendu duten ekoizle txiki horiei protagonismoa eman nahi zaie, belaunaldiz belaunaldi duten ezagutza transmitituz. Hasiera batean, ondare immaterial hori dokumentatzea eta erregistratzea bilatuko litzateke, bereganatzen dituen formetan, ezagutza hori komunitatearen beraren esku jarri ahal izateko, hura erabiltzeko eta haren iraupena eta zabalkundea errazteko.
Zerk bultzatzen zaitu eta zeini zuzenduta dago proiektua
Gazteluko Muinoaren magalak mahastiz estalita ikusi nahi baditugu, garai batean bezala, funtsezkoa da tokiko komunitatearen babesa eta hau proiektuan barneratzea. Horregatik, proiektu hau beraiei bideratua da: Balmasedako eta Enkarterrietako eskualdeko biztanleentzat. Txakolina landatzeko eta ekoizteko proiektu pilotu bat garatzea proposatzen dugu, tokiko komunitateak etorkizunean bere mahasti txikiak landatzeko aukera ahalbidetu nahi duen proiektu bat.
Paisaia kulturalaren berreskuratze-prozesu honen hurrengo fasearekin bat etorriko litzateke eraikin baten kontserbazio eta berreskuratzea, erkidego-upategi batean berregokituz, bertan norberaren txakolina ekoizteko aukera ahalbidetuz, dela norberaren kontsumorako, dela tokiko ekoizle txikiei merkaturatzeko beharrezko bultzada hori emateko. Era hontan, era proaktibo batean paisaia historiko-kultural horren ondarea eta tradizioa berreskuratzen eta kultura-ondare horren iraunkortasuna eta balorazioa sustatzen parte hartuko lukete.
Aldez aurreko esperientzia eta taldea
UNESCO Kultura Paisaiak eta Ondarea Katedra (UPV/EHU): Proiektuaren kudeatzaileak.
2013ko ekainaren 5ean, Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazio Orokorraren eta Euskal Herriko Unibertsitatearen arteko lankidetza-hitzarmena sinatu zen Gasteizen, UPV/EHUren «Kultur Paisaiak eta Ondarea UNESCO Katedra» sortu, garatu eta mantentzeko. Katedrak, prestakuntzaren eta ikerketaren esparruan, antolamenduaren kontzeptuzko oinarriak berritzea sustatzen du, paisaiak artikulatzen dituzten elementuen balorazio integralaren alde eginez. Kultura, natura eta materiagabeko ondarearen eta parte-hartze sozialeko prozesuen koordinazioa eta kudeaketa integrala sustatzea du funtsezko eginkizun.
Orexinal: Proiektuaren dinamizazio sozialaz arduratzen den elkartea.
OREXINAL elkartea 2018ko urtarrilean sortu zen Balmasedako ondarea defendatu, balioan jarri eta babesteko, eta beharrezkotzat jotzen ziren guneetara ahalegin hori zabaltzeko, gure lana Balmasedaren zerbitzura jarriz. Eta egun zoriontsu batean, Gazteluko Muinoarekin lotutako gure ekintzek eskala handiko hitzarmen bat ahalbidetu zuten UPV/EHUko Kultur Paisaien eta Ondarearen UNESCO Katedraren eta Balmasedako Udalaren artean. Hitzarmen horren emaitzek titularrak bete dituzte eta Balmaseda jarri dute berriz ere arretagune. Orain, ikastetxeentzako dibulgazio-komikiak sortzen ditugu, hitzaldiak antolatzen ditugu, ikerketa-bekak sustatzen ditugu urtero, bazkari herrikoiak egiten ditugu, gure ondare immateriala sustatzen dugu eta beste elkarte batzuekin batera parte hartzen dugu gure iraganak merezi duen arreta eta maitasuna eskatzeko.
Alfredo Egía: Enologoa eta bertako ardoen eta txakolin biodinamikoaren ekoizle aditua.
Esperientzia profesional zabala du; izan ere, 2001etik lau hektareako mahasti propioa lantzen du Balmasedan, eta bertan sei urte baino gehiago daramatza metodo horiek arrakasta handiz aplikatzen. Egia Enea ardoa eta bisita gidatuak eskaini ditu, crowdfunding-kanpainako sarietarako bakarrik. Proiektu honetako mahastiak eramateaz gain, bertako komunitatearentzako mahastizaintza tailerrak ere berak gidatuko ditu.